κατολίσθηση

Γεωλογικό φαινόμενο κατά το οποίο μάζες πετρωμάτων ξεκολλούν από τις πλαγιές των ορεινών αναγλύφων και ολισθαίνουν προς τα χαμηλότερα μέρη, επάνω σε ένα υπόβαθρο ολίσθησης, που αποτελείται από τα υποκείμενα πετρώματα. Κ. επίσης ονομάζεται το αποτέλεσμα μιας τέτοιας διαδικασίας. Το μέγεθος των κ. ποικίλλει, γενικά πάντως πρόκειται για κινήσεις σημαντικής έκτασης με αξιόλογες ποσότητες υλικού, ικανές να προκαλέσουν καταστροφές που κυμαίνονται από τον αποκλεισμό ενός δρόμου έως την απώλεια ανθρώπινων ζωών. Η ταχύτητα μιας κ. ποικίλλει, επίσης, ωστόσο δεν διαρκεί περισσότερο από ένα έως δύο λεπτά· μερικές φορές ορισμένα τμήματα των μετακινούμενων μαζών φτάνουν τα 60-150 μ./δευτ. Σε κάθε κ. διακρίνεται η περιοχή απόστασης, όπου δημιουργείται μια τοξοειδής ρωγμή, με το κυρτό μέρος της προς τις πλαγιές του όρους, το επίπεδο τροχιά κ., κατά μήκος της οποίας συντελείται η μετακίνηση των υλικών, και το μέτωπο απόθεσης των υλικών αυτών, δηλαδή η περιοχή όπου σταματά η κ. και συγκεντρώνονται διάφορα ανάμεικτα υλικά. Η μάζα που κατολισθαίνει αποτελείται από ογκώδη τεμάχια πετρωμάτων και από χώματα, τα οποία δημιουργούν ένα πυκνό σύνολο, τον ποταμό των χωμάτων, όπως αποκαλείται. Ο ποταμός αυτός δεν σταματά στον πυθμένα της κοιλάδας, αλλά εξακολουθεί να κινείται πολλές φορές για εκατοντάδες μέτρα, περνώντας ακόμη και πάνω από εμπόδια ή καμπές της κοιλάδας, έως ότου συναντήσει τις απέναντι πλαγιές, οπότε σταματά, ενώ τα υλικά ορθώνονται μπροστά τους. Οι αιτίες που προκαλούν τις κ. και τις επιταχύνουν είναι πολλαπλές και δρουν μεμονωμένα ή συνδυασμένα και ανάλογα με τη συνεκτικότητα των εδαφών. Το νερό της βροχής και του χιονιού είναι από τα πιο δραστικά στοιχεία διατάραξης της ισορροπίας των πετρωμάτων, γιατί διαποτίζοντάς τα αυξάνει το βάρος τους, ενώ συγχρόνως προκαλεί ελάττωση της συνοχής τους ως προς τα υποκείμενα πετρώματα, διευκολύνοντας έτσι την ενέργεια της δύναμης της βαρύτητας, στην οποία τελικά πρέπει να αποδοθεί το φαινόμενο της κ. Γι’ αυτό στην Ελλάδα οι περισσότερες κ. παρατηρούνται στο τέλος του χειμώνα ή στις αρχές της άνοιξης, ιδιαίτερα όταν, κατά τον χειμώνα, έχουν πέσει πολλές βροχές ή χιόνια. Σύνδρομες αιτίες είναι επίσης η διαβρωτική ενέργεια των ρευμάτων των ποταμών, των χειμάρρων ή της θάλασσας –που υποσκάπτουν τα κατώτερα μέρη των κοιλάδων ή των ακτών, με αποτέλεσμα τα ανώτερα τμήματά τους, χάνοντας το στήριγμά τους, να ξεκολλούν και να ολισθαίνουν προς τα κάτω– η υπερφόρτωση των πλαγιών με το βάρος των χιονιών, μεγάλων οικοδομημάτων κλπ., όταν οι πλαγιές αυτές παρουσιάζουν ασταθή ισορροπία, η κλίση που έχουν τα στρώματα των πετρωμάτων στις πλαγιές, όταν μάλιστα αυτή είναι σύμφωνη προς την κλίση της πλαγιάς και μικρότερη από αυτή. Άλλες αιτίες είναι η έλλειψη βλάστησης ή η καταστροφή των δασών των πλαγιών, που επιτρέπουν στα ορμητικά νερά της βροχής να διαβρώνουν τα πετρώματα και να κάνουν πιο επικλινείς και απότομες τις χαράδρες, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για κ. Τέλος, οι μεγάλες μεταβολές επιδρούν επίσης στον κατατεμαχισμό των πετρωμάτων, ενώ οι σεισμικές δονήσεις –χωρίς να αποτελούν τις κύριες αιτίες των κ.–, όταν προηγηθούν, μπορεί να υποβοηθήσουν την κίνηση κ. ενός τμήματος εδάφους, που έχει ήδη αποκολληθεί με την ενέργεια άλλων παραγόντων διάβρωσης. Η πρόβλεψη μιας κ. εξαρτάται από τη σωστή ερμηνεία των γεωμορφολογικών στοιχείων της περιοχής, τα οποία όμως δεν είναι πάντα εμφανή. Η διακοπή που παρουσιάζει η φυτική επικάλυψη, η κατηφορική κλίση των κορμών των δέντρων, το κύρτωμα των εδαφών (τα οποία σε άλλα σημεία παρουσιάζουν ομαλή κατωφέρεια), οι ρωγμές στους πρόποδες των πλαγιών και άλλα παρόμοια φαινόμενα είναι στοιχεία τα οποία, σε συνδυασμό με τη μελέτη των στρωματογραφικών και λιθολογικών χαρακτήρων που παρουσιάζουν οι πετρογραφικοί σχηματισμοί, μπορούν να υποδείξουν την πιθανότητα εξέλιξης μιας κ., επιτρέποντας έτσι τη λήψη μέτρων προφύλαξης και σταθεροποίησης του εδάφους. Οι κ. όμως είναι φαινόμενα τα οποία μπορούν να επαναλαμβάνονται περιοδικά, ως αποτέλεσμα της περιοδικότητας των εξωτερικών παραγόντων που τα προκαλούν, ιδιαίτερα των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων. Σημαντική είναι η επίδραση των κ. στη ζωή του ανθρώπου, καθώς επιδρούν σε εκτεταμένες περιοχές της επιφάνειας της Γης (χώρες που έχουν πληγεί περισσότερο από κ. είναι η Ιταλία, οι βαλκανικές χώρες, η Νορβηγία, αρκετές περιοχές των Βραχωδών Ορέων και των Άνδεων, η Ιαπωνία, η Νέα Ζηλανδία κ.ά.), τις οποίες καταστρέφουν και ερημώνουν, ανατρέποντας τελείως, ενίοτε, το τοπογραφικό ανάγλυφο της περιοχής. Τα υλικά που κατεβαίνουν από τις κοιλάδες μπορεί να προκαλέσουν αλλαγή ακόμη και στο υδρογραφικό δίκτυο, όπως για παράδειγμα να φράξουν το ρεύμα των ποταμών, σχηματίζοντας πίσω από τη μάζα των υλικών μια προσωρινή λίμνη, της οποίας η υπερχείλιση προκαλεί πλημμύρες και μεγάλες ζημιές στις καλλιέργειες. Μερικές φορές οι λίμνες αυτές διατηρούνται επί χρόνια. Ένα τέτοιο ακριβώς περιστατικό συνέβη το 1913 στη Συλίβαινα της Αιγιαλείας, κοντά στο χωριό Τσιβλός, όταν έφραξε η κοίτη του ποταμού Κράθιδος και σχηματίστηκε μια λίμνη. Ακόμη, οι κ. μπορούν να προκαλέσουν αποκλίσεις της διαδρομής των ποταμών ή εξαφανίσεις πηγών και εμφανίσεις νέων. Επιπλέον, εξαιτίας των κ. ερειπώνουν ολόκληρα χωριά ή οικισμοί, καθώς οι κάτοικοι εξαναγκάζονται να μετακινηθούν σε άλλες πιο σταθερές περιοχές. Τέλος, πολλές φορές ο τεράστιος όγκος των υλικών της κ. μπορεί να αποφράξει τεχνητές λίμνες και να προκαλέσει ανυπολόγιστες ζημιές σε φράγματα, όπως συνέβη τον Οκτώβριο του 1963 στις Ανατολικές Άλπεις, όπου τα 300 εκατ. κ.μ. υλικών της κ. του όρους Τοκ κατέπεσαν μέσα στην τεχνητή λίμνη της Βαγιόν. Η ανομοιογένεια των παραγόντων που επηρεάζουν και καθορίζουν τις κ. καθιστά δύσκολη την ταξινόμησή τους σε ομάδες. Αυτή τελικά γίνεται με βάση τη μηχανική συμπεριφορά των εδαφών ως προς την επίδραση των παραγόντων που προκαλούν την κ., η οποία εξαρτάται από τη φύση των πετρωμάτων, τη συνεκτικότητά τους, την υδροδιαπερατότητά τους, την κλίση τους κλπ. υποθαλάσσιες κ. Ιδιαίτεροι τύποι κ. είναι αυτές που συμβαίνουν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι υποθαλάσσιες κ. προκαλούνται από την απόθεση ιζημάτων στις παρυφές των ηπείρων, κυρίως στα δέλτα των ποταμών ή στις κλιτύς των υποθαλάσσιων ρηγμάτων, φαινόμενο το οποίο μπορεί να επιφέρει, έπειτα από βίαιες τρικυμίες ή παλίρροιες, μετακίνηση τεράστιων ποσοτήτων νερού, που μεταφέρουν ταχύτατα σε μεγάλη απόσταση άμμους και αργίλους, με αποτελέσματα ανάλογα προς τις κ. τρόποι αντιμετώπισης των κ. Η συστηματική αντιμετώπιση των κ. αποτελεί πρόβλημα, εξαιτίας της εκτεταμένης δράσης τους και των συνεπειών τους τόσο στον οικονομικό όσο και στον κοινωνικό τομέα. Τα πιο αποτελεσματικά έργα προστασίας μιας ευρείας περιοχής, ικανά να εμποδίσουν ή να ανακόψουν μια κ., είναι τα αποστραγγιστικά έργα, με τα οποία συγκεντρώνονται τα υπόγεια νερά και διοχετεύονται μακριά από την περιοχή, για να εμποδιστεί έτσι η διάβρωση (στοές, υπόνομοι, σήραγγες κ.ά.). Τα έργα αυτά όμως είναι αντιοικονομικά, γι’ αυτό συχνά συμφέρει περισσότερο η μετακίνηση ενός ολόκληρου χωριού σε σταθερότερη περιοχή. Άλλα έργα είναι: τα υδραυλικά έργα (κανάλια, συλλεκτήρες, τάφροι κ.ά.), που απομακρύνουν τα επιφανειακά νερά από τη ζώνη διατάραξης· η διευθέτηση των ρευμάτων του νερού με αναβαθμίδες, προστασία στις όχθες, χαλινούς και παρόμοιες μεθόδους, η οποία συμβάλλει επίσης στην ελάττωση της διαβρωτικής ενέργειας του νερού, γιατί μειώνεται έτσι η ταχύτητα ροής· οι κυματοθραύστες, που εμποδίζουν τη διαβρωτική ενέργεια των κυμάτων· δομικά έργα, όπως τοίχοι, αψίδες, που συγκρατούν τα τεμάχια πετρωμάτων που τείνουν να αποσπαστούν από τα πρανή· η αναδάσωση –γιατί τα δάση προσφέρουν φυσική προστασία– και τα περιφράγματα από τις παραφυάδες ορισμένων δέντρων, που προστατεύουν τα εδάφη από την επιφανειακή απόπλυση, αποτελώντας μια ζωντανή προστασία κατά των κ. Εκτός από όσα αναφέρθηκαν, πολλά άλλα έργα μπορούν να εφαρμοστούν, ανάλογα με την περίπτωση. Τέλος, όταν σε μια επικίνδυνη περιοχή γίνονται τεχνητά έργα, πρέπει να αποφεύγονται ενέργειες που μπορεί να προκαλέσουν διατάραξη, όπως εκσκαφές, υπερφορτίσεις κ.ά. Στην Ελλάδα οι κ. κυριολεκτικά μαστίζουν πολλές περιοχές, όπως την Ήπειρο, τη δυτική Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα (ιδίως Ευρυτανία και Φθιώτιδα), τη βορειοδυτική πλευρά της Πελοποννήσου κ.ά. Το συχνό αυτό φαινόμενο οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, όπως στον κατατεμαχισμό των πετρωμάτων της χώρας μας κατά τους προϊστορικούς χρόνους, στα είδη των πετρωμάτων (φλύσχης, μάργες, άργιλοι, κροκαλοπαγή, ψαμμίτες κ.ά.), στην καταστροφή των δασών, στο κλίμα (ξηρασία και έντονες βροχοπτώσεις), στη διάβρωση των μαλακών πετρωμάτων που αποτελούν τις κοίτες των ποταμών κ.ά. Οι κ. στην Ελλάδα προξενούν κάθε τόσο δαπανηρές ζημιές και δημιουργούν μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα στέγασης των πληγέντων, μεταφοράς οικισμών κλπ. Παράδειγμα αποτελεί η καταστροφή του Μικρού Χωριού της Ευρυτανίας το 1965, το οποίο υπέστη ολοκληρωτικές ζημίες, καθώς ο φλύσχης, ο οποίος επικάθεται σε πλακώδεις ηωκαινικούς ασβεστόλιθους, ολίσθησε μεταφέροντας το Μικρό Χωριό εκατοντάδες μέτρα μακριά. Πάνω, κατολίσθηση κατάρρευσης: στο παράδειγμα αυτό φαίνεται το κοίλωμα από την αποκόλληση και η ζώνη της απόθεσης, στην οποία σταματούν και ισορροπούν με μικρές διαδοχικές κινήσεις τα υλικά που κατέρρευσαν. Η μεγάλη ποικιλία των παραγόντων που προσδιορίζουν τις κατολισθήσεις δυσχεραίνει την ακριβή ταξινόμησή τους? στα σχήματα κάτω εικονίζονται οι πιο συνηθισμένοι τύποι: 1) κατολίσθηση εγκατακρήμνισης σε εδάφη με εναλλαγή στρώσεων αργιλοσχιστωδών και ψαμμιτικών πετρωμάτων? 2) κατολίσθηση καταβύθισης, οφειλόμενη στο ότι το αργιλικό υπόστρωμα μαλάκωσε, καθώς διαποτίστηκε από το νερό? 3) και 4) ποταμός μαζών πετρωμάτων από μεγάλα τεμάχη, πάνω σε ένα αργιλικό υπόβαθρο. Πάνω, κατολίσθηση κατάρρευσης: στο παράδειγμα αυτό φαίνεται το κοίλωμα από την αποκόλληση και η ζώνη της απόθεσης, στην οποία σταματούν και ισορροπούν με μικρές διαδοχικές κινήσεις τα υλικά που κατέρρευσαν. Η μεγάλη ποικιλία των παραγόντων που προσδιορίζουν τις κατολισθήσεις δυσχεραίνει την ακριβή ταξινόμησή τους? στα σχήματα κάτω εικονίζονται οι πιο συνηθισμένοι τύποι: 1) κατολίσθηση εγκατακρήμνισης σε εδάφη με εναλλαγή στρώσεων αργιλοσχιστωδών και ψαμμιτικών πετρωμάτων? 2) κατολίσθηση καταβύθισης, οφειλόμενη στο ότι το αργιλικό υπόστρωμα μαλάκωσε, καθώς διαποτίστηκε από το νερό? 3) και 4) ποταμός μαζών πετρωμάτων από μεγάλα τεμάχη, πάνω σε ένα αργιλικό υπόβαθρο. Αεροφωτογραφία της κατολίσθησης που δημιουργήθηκε τον Ιανουάριο του 2001 μετά από σεισμό στο προάστιο Σάντα Θέκλα του Ελ Σαλβαδόρ (φωτ. ΑΠΕ). Οι αιτίες που προκαλούν τις κατολισθήσεις είναι τα νερά των βροχών και των χιονιών, η διαβρωτική ενέργεια των ρευμάτων των ποταμών, των χειμάρρων ή της θάλασσας, η υπερφόρτωση των πλαγιών με το βάρος των χιονιών ή μεγάλων οικοδομημάτων, η έλλειψη βλάστησης κ.ά. (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

η (ΑΜ κατολίσθησις) [κατολισθαίνω]

το γλίστρημα και πέσιμο

νεοελλ.

γεωλ. το φαινόμενο κατά το οποίο μάζες πετρωμάτων ή εδάφους αποσπώνται από τα όρη ή τις κοιλάδες και μετακινούνται προς τα χαμηλότερα μέρη τών κλιτύων υπό την επίδραση τής βαρύτητας.